Buổi đầu đến với đạo Phật, người viết bài này tuy cũng đã được các thầy nói và
giảng giải về hai từ vô thường nêu trên, nhưng vẫn chưa hiểu được đến nơi đến
chốn, bởi tập khí, tập tục nhiều đời suy nghĩ theo lề thói thế gian pháp (Thế
lưu bố tưởng) có nghĩa là “mọi sự đếu vô thường lo nghĩ làm chi” theo
kiểu an ủi mất mát thuộc về vật chất và tinh thần khi bị thua thiệt. Đặc biệt
là ở phạm trù sinh tử, khi đề cập về sự vô thương (tức sự chết) người nghe bỗng
trở nên choáng váng và tiêu cực mất niềm tin. Nhưng thực tế, giáo lý đạo Phật
vi diệu ẩn áo nói về sự vô thường lại mang mục đích và hàm nghĩa chỉ cho sự
tích cực, khác hoàn toàn theo lối nghĩ của thế gian.

Theo Phật học Từ điển của Đoàn Trung Còn, Vô thường là “Không thường,
không chừng. kêu trọn chữ: vô-thường biến dị. Lúc có lúc không, khi này khi
khác, biến chuyển không ngừng. Như mới sống thoạt chết, mới trẻ liền già, mới
mạnh thoạt yếu, mới khỏe liền đau. Trong thế gian tất cả các pháp hữu vi đều
sinh, diệt, biến đổi, lưu chuyển không một chút nào yên trụ thảy đều vô
thường.” Trong Niết-bàn kinh quyển 10, Văn Thù Sư Lợi Bồ-tát có bạch
Phật rằng: “Như những vật ở thế gian, trước không nay có, có rồi trở
lại không. Những vật như vậy, thảy đều là vô thường”. Trong Nghi thức
Bồ-tát giới kinh có câu: Nhân mạng vô thường, quá ư sơn thủy, kim nhật tuy tồn,
minh nhật nan bảo (mạng người vô thường, còn mau hơn nước chảy trên non; hôm
nay dầu còn, ngày mai khó giữ). Theo từ điển trên, Vô thường còn có hai thứ đó
là: “Nhi vô thường: sát-na vô thường, tức trong phút chốc trải qua
bốn tướng sinh, trụ, dị, diệt; hai là Tương tục vô thường: trong một kỳ hạn,
bốn tướng sanh, trụ, dị, diệt nối tiếp nhau mà hiện ra.”

Theo các Tổ thầy dạy, giáo lý vô thường trong đạo Phật không phải là một lý
thuyết, luận thuyết. Nói vô thường là một sự thật. Và sự thật này đỏi hỏi chúng
ta phải thực tập, quán chiếu thể nhập chứng ngộ.

Kinh điển Phật giáo thường dùng những hình ảnh như ánh chớp, sương mai, bọt
nước để nói lên đặc tính vô thường, ngay nơi sinh thường diệt của vạn vật. Kinh
Kim Cang nói tất cả pháp hữu vi “như mộng như huyễn, như trong bóng nước, như
sương mai, như tia lửa lóa trên bầu trời.” Kinh Lăng già cho rằng các pháp hữu
vi “Không thật, mau như điện chớp, thế nên nói là hư huyễn” Sự
thật là vậy, nhưng không phải ai cũng thấy và chấp nhận, đó là nguyên nhân của
khổ đau, hệ lụy. Do đó chúng ta phải thực tập để dễ nhập và chứng ngộ sự thật
này.

Trước hết là thực tập quán thân thể là vô thường. Ta từ khi cha mẹ sinh ra, rồi
lớn lên, trưởng thành, thời gian sau bắt đầu già nua, bệnh tật và cuối cùng
phải chết. Quá trình sinh, trụ, hoại, diệt ấy là vô thường, diễn ra trong từng
giây phút. Chúng ta lớn lên từng ngày cũng có nghĩa là chúng ta đã chết đi từng
ngày, tức là chúng ta đang vô thường thay đổi ( lý lẽ này từ cổ chí kim không
sai chạy). Bởi ta hôm nay đã không phải là ta hôm qua. Phật học gọi sự thay đổi
này là không phải một, không phải khác (phi nhất phi nhị). Cũng như nhìn xuống
dòng sông, ta thấy dòng sông không có gì thay đổi, vẫn là sông ấy, đó là không
phải khác. Nhưng nếu quán chiếu ta thấy tất cả lượng nước trong dòng sông giây
phút trước đã không còn nữa, mà đã thay vào đó lượng nước khác rồi, dòng sông
khác rồi, đó là không phải một. Thân thể ta cũng vậy.

Chúng ta quán chiếu thân thể cũng như thế, không phải để thấy cái thân thể này
vô thường, không bền chắc rồi mình bỏ bê hay hủy hoại nó. Hiểu như vậy là hiểu
sai về giáo lý vô thường. Cho thân này thường còn là một tà kiến, mà chấp thân
này đoạn diệt cũng là tà kiến. Đức Phật dạy chúng ta hãy quán chiếu thân thể là
vô thường, nó rất dễ mất, để chúng ta đừng chấp thủ, đừng luyến ái mà khổ đau.

Ngược lại ta phải sử dụng tấm thân mong manh khó được này vào mục đích tìm cầu
giải thoát, cũng đừng vì tấm thân tạm bợ này mà tạo nghiệp bất thiện, gây khổ
đau lâu dài về sau. Chúng ta phải sử dụng cái thân này như sử dụng một chiếc
thuyền, gọi là thuyền pháp thân, để bơi qua dòng sông sinh tử, bằng những việc
làm có ý nghĩa, lợi mình, lợi người đưa đến an lạc hạnh phúc.

Quán thân vô thường cũng như vậy, chúng ta tìm hiểu và học đạo Phật xuất phát
từ quan điểm giá trị nhân sinh của tôn giáo, nhận thức năm uẩn (sắc, thọ,
tưởng, hành, thức), các hành vô thường là khổ. Kinh Tạp A-hàm, số 437 nói như
thế này: “Vì tất cả các hành là pháp biến dịch, nên ta nói hễ có sở thọ
thì đều khổ”. Sở thọ tức là các cảm thọ, càm giác của con người. Tựu trung
thì có ba: cảm thọ khổ, cảm thọ vui và cảm thọ trung tính (tức không khổ không
vui). Tất cả các cảm thọ ấy là vô thường, luôn luôn thay đổi. thực tế ta thấy
rõ ràng là không ai vui hoài mà cũng không ai khổ hoài. Cuộc sống của con người
là một chuỗi dài tiếp nối những niềm vui và nỗi buồn, đan xen giữa khổ đau và
hạnh phúc. Tất cả đều lặng lẽ trôi qua, và tâm niệm chúng ta luôn luôn thay
đổi, trong từng sát-na sinh diệt.

Qua lời Phật dạy, chúng ta thấy chẳng những các khổ thọ mới là khổ, mà ngay cả
lạc thọ cũng đều vô thường nên cũng là khổ “Các thọ đều là khổ”. Thế
nhưng, lời dạy này của đức Phật gây ngộ nhận khi suy nghĩ một chiều. Bỏi vì,
khổ hay không còn tùy thuộc vào nhận thức của con người. Sự thật các pháp vô
thường mà cho rằng thường hằng, không thay đổi, đây là nguyên nhân của khổ đau.
Thực tế, sự vật, hiện tượng luôn thay đổi mà chúng ta tưởng là thường tại.
Chúng ta muốn nó không thay đổi, như muốn trẻ mãi không già và nhiều thứ tham
muốn khác. Chính nhận thức và ước muốn sai lạc này làm phát sinh đau khổ. Ta
đau khổ không phải vì mọi chỗ, mọi vật vô thường biến đổi, băng hoại mà ta khổ
não chính vì chủ quan tham đắm những thứ mình ham thích và khát ái không ở lâu
dài với mình.

Hoàn cảnh chúng ta sống cũng bị chi phối. hoàn cảnh ở đây được hiểu là cho tất
cả mọi sự vật, hiện tượng, từ sơn hà đại địa cho đến cành cây ngọn cỏ xung
quanh ta, tất cả đều là vô thường, biến đổi. Có người nhìn thấy ngọn núi nơi
quê hương mình sinh ra và gắn bó với nó trải qua bấy nhiêu năm, mà vẫn luôn
sừng sững nên không tin rằng ngọn núi vô thường. thực tế tất cả dang thay đổi,
có điều quá trình thay đổi thành, trụ, hoại, diệt của mỗi sự vật hiện tượng xảy
ra tiệm tiến (dần dần) trong khoảng thời gian dài ngắn mà thôi.

Dù dài hay ngắn cũng sẽ thay đổi trong từng sát-na. Theo các Tổ thầy dạy: vì sự
vật biến chuyển không ngừng cho nên sự vật không duy trì được tính cách đồng
nhất tuyệt đối của nó. Vô thường là một tên khác của Vô ngã. Đứng về mặt thời
gian, sự vật là vô thường, đứng về mặt không gian, sự vật là vô ngã. Theo đạo
Phật, vô thường còn có nghĩa là vô tướng (còn gọi là không) vì thực tại của vạn
hữu thoát ra ngoài mọi khái niệm và ngôn từ. Vô thường cũng là duyên khởi, vạn
vật do nhân duyên nương vào nhau mà sinh khởi và tồn tại.

Kinh Tạp A-hàm ghi: “Sắc là vô thường. Nhân và duyên sinh ra các sắc
cũng vô thường. Vậy, các sắc được sinh từ nhân và duyên vô thường, làm sao có
thể là thường được?”. Hơn nữa, “Sắc không phải là ngã. Nếu sắc
là ngã, không nên ở nơi sắc mà bệnh, khổ sinh và cũng không thể có ước muốn
khiến như vậy hay như vậy đối với sắc. Vì sắc là vô ngã cho nên ở nơi sắc có
bệnh khổ sinh và nó cũng có ước muốn khiến như vậy, hay không như vậy đối với
sắc. Thọ, tưởng, hành, thức cũng lại như vậy.”

Hiểu thấu vô thường là có trí tuệ biết tới chỗ cốt lõi bên trong của vạn hữu,
gọi là vô ngã trí. Nói vô ngã là nói về không gian của một hiện tượng. Hiểu thấu
tính vô thường biến động trong vạn vật thì ta hết u mê bám víu. Ta đạt được đức
Thường của Niết-bàn (thường, lạc, ngã, tịnh) thì ta có phân biệt tốt xấu, ngon
dở nhưng không bị dính mắc vào cảm giác, vì ta có trí tuệ biết rằng nó là vô
thường biến đổi, không nắm giữ bởi thói quen một chiều tham đắm, đò hỏi.

Theo đạo Phật, Quán chiếu về thực tướng vô thường của cuộc đời để nhận thức
được rằng, tất cả mọi sự vật đều có ngày phải tàn hoại, tan rã. Do đó giúp
chúng ta biết quý trọng từng giờ phút của sự sống, biết sống trong tỉnh thức,
chính niệm chứ không phải “yếm thế tiêu cực”.

Như đã đề cập, nguyên nhân của khổ là sự vật vô thường mà chúng ta tưởng là
thường. Trong kinh Đại bảo tích có kể câu chuyện con chó bị ném cục đá, nó chạy
theo cục đá mà sủa, vì tưởng cục đá là nguyên do làm nó đau. Con chó đâu biết
rằng nguyên nhân làm nó đau là người ném cục đá. Cũng như vậy, vô thường không
gây ra khổ, mà chính vì nhận thức sai lầm của ta, cho những gì vô thường là
thường tại, nên ta khổ..

Để hiểu tác dụng và lợi ích của quán chiếu vô thường trong Phật giáo, chúng ta
cùng nhau tìm hiểu hai từ Quán chiếu.