Khi nhắc tới tín ngưỡng thờ Mẫu hay thờ Mẫu Tam – Tứ phủ, thường
chúng ta hay nghĩ tới Tam Tòa Thánh Mẫu, với hình tượng về những người “Mẹ” –
những người đóng vai trò xây dựng, bảo vệ cuộc sống gia đình, đất nước và xã
hội. Nhưng trên thực tế, đạo Mẫu nói chung còn thờ cả các vị thần nam, thần nữ, các
vị thánh Việt Nam.
 
Đạo Mẫu không chỉ thờ các Thánh Mẫu mà còn thờ các vị thần nam,
thánh nữ khác, những người có công
với
nhân dân, góp phần bảo vệ tổ quốc và dành tâm sức cho xã hội. – Nguồn hình:
Google
Hệ thống thần linh Tam – Tứ phủ là để chỉ hệ thống thần thánh Việt Nam cùng vị
trí của họ trong thần điện của tín ngưỡng thờ Tam – Tứ Phủ. Với đặc thù là tín
ngưỡng dân gian và có tính mở, trải qua thời gian, số lượng các vị Thánh cũng
có sự thay đổi. Tuy nhiên, về cơ bản thứ tự của các hàng thờ tự như sau:
 
Hệ thống thần linh trong thần điện của tín ngưỡng Thờ Mẫu Tứ Phủ
với đầy đủ các hàng:
Chư
phật, Vua Cha, Thánh Mẫu, Quan Lớn, Tứ Phủ Chầu Bà, Tứ Phủ Ông Hoàng,
Thánh
Cô và Thánh Cậu. – Nguồn hình: Internet
1. Chư Phật
2. Vua Cha
3. Thánh Mẫu
4. Quan Lớn
5. Chầu Bà
6. Ông Hoàng
7. Thánh Cô
8. Thánh Cậu
Phía dưới (hạ ban) bao giờ cũng
có Ngũ Hổ (năm ông Hổ) và thượng xà có hai Ông Lốt (hai ông rắn). Ngoài ra còn
có quan văn, võ tướng, tả hữu hầu cận, cùng ngàn vạn thần binh, thần tướng là
bộ hạ của từng vị Thánh trong Tứ phủ và các thần linh bản xứ nơi các Thánh
giáng hiện.
Đại diện hàng chư Phật có Phật
bà Quan Âm ở hàng cao nhất, rồi sau đó đến Ngọc hoàng Thượng đế đại diện cho
hàng Tứ Phủ Vua Cha. Hai vị này có gốc tích từ Trung Quốc. Tuy nhiên, khi thỉnh
đồng người ta không thỉnh Phật Bà và Ngọc Hoàng.
Sau Ngọc hoàng là đến hàng Tam
Tòa Thánh Mẫu cai quản ba miền với sắc áo đỏ, xanh, trắng đại diện cho từng
cõi: Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên (hóa 
thân của bà là Mẫu Liễu Hạnh,
cõi trời), Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn (cõi rừng núi), Mẫu Đệ Tam Thoải phủ (cõi
nước). Một số tài liệu có đề cập về Mẫu Đệ Tứ Địa phủ (cõi đất). Tuy nhiên, tồn
tại rất nhiều giả thuyết khác nhau về vấn đề này. Điển hình là giả thuyết
“Thiên – địa đồng quy” nên sẽ không có sự xuất hiện của Mẫu Đại trong “Tam Tòa
Thánh Mẫu” hay giả thuyết Mẫu Địa và Mẫu Thượng Ngàn là một vì “miền rừng” cũng
thuộc về “miền đất” hoặc giả thuyết Mẫu Thượng Ngàn được đưa vào sau cùng trong
Tứ Phủ Thánh Mẫu và bà được chính ngự trong Động/Cung Sơn Trang… Tuy nhiên,
theo cơ sở khảo cứu các huyền tích và các bản văn chầu, khoa cúng thì người ta
cho rằng trong thần điện của tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ có bốn vị Thánh Mẫu bao
gồm: Thánh Mẫu Cửu Trùng, Thánh Mẫu Thần Chủ (Mẫu Liễu), Mẫu Thoải và Thánh Mẫu
Thượng Ngàn.
Sau Tam Tòa Thánh Mẫu là hàng
Ngũ vị Vương Quan, Thập nhị Chầu bà, rồi đến Thập vị Ông Hoàng, các vị Thánh
Cô, Thánh Cậu.
Có lẽ vì công lao của nam giới
đã được thừa nhận rõ ràng trong cuộc sống và lịch sử. Ví dụ như các vị Vương
Quan và các Ông Hoàng, họ đều có hóa thân là các nhân vật lững lẫy, mở mang bờ
cõi, đánh đông dẹp bắc. Thêm nữa, sự xuất hiện của các vị thần nam thể hiện sự
hài hòa âm dương, sự đa dạng, phi cực đoan trong quan điểm của người Việt, cũng
như sự phát triển của một tín ngưỡng từ chỗ liên quan đến các yếu tố và thế lực
tự nhiên đến các sự kiện và nhân vật lịch sử.
 
Ban thờ công đồng tứ phủ tại Lăng Mẫu Liễu Hạnh – một trong các vị
thần thánh Việt Nam
được
người dân tôn sùng, thờ tự, với 3 hàng  đại diện Vua Cha,  Quan Lớn
và Tứ Phủ Ông Hoàng
Hình ảnh: PHNhan
Xét theo chiều dọc, hệ thống tứ
phủ thần linh tuân thủ một quy tắc phân chia tương đối thống nhất theo ba cõi:
cõi trời (Thiên phủ), cõi rừng núi (Nhạc phủ) và cõi nước (Thoải phủ) và cõi
đất (Địa phủ). Trong đó chúng ta nhận ra trong mỗi thứ bậc các vị thần, thánh,
quan, chầu, hoàng tử, cô cậu ở miền nào dựa vào màu sắc, quần áo, trang phục
tương đương. Ví dụ, Thiên phủ tương ứng với màu đỏ (Mẫu Thượng Thiên, Quan Đệ
nhất, Chầu Đệ nhất, Ông Hoàng Cả, Cô Chín, Cậu cả), Nhạc phủ tương ứng với màu
Xanh lá cây và màu chàm, Thoải phủ tương ứng với màu trắng, địa phủ tương ứng
với màu vàng.
 
Tranh vẽ hệ thống thần linh Tứ Phủ được sử dụng để dàn dựng trên
sân khấu vở diễn Tứ Phủ của
đạo
diễn Việt Tú và Nhà Hát Việt. – Nguồn hình: Google
Trên đây chỉ là một hệ thống tâm
linh sơ lược nhất nhằm cung cấp một bộ khung tối giản để người tìm hiểu tiện
theo dõi. Tuy nhiên, khi tìm hiểu Đạo Mẫu, cần lưu ý một điều, có rất nhiều
biến thể trong vô vàn các khía cạnh của Đạo Mẫu ở những vùng miền khác nhau
trên đất nước, phản ánh khác biệt về đời sống vật chất và tinh thần của mỗi địa
phương. Điều đó thể hiện tính chất dân gian, cởi mở, dễ thích nghi của Đạo Mẫu
trong quá trình phát triển và thực hành của mình.

Tác giả : Nguyễn Lê Anh