Mâm ngũ quả có vai trò đặc biệt quan trọng trong ngày Tết cổ truyền.
“NGŨ QUẢ
Theo sách vở đọc được, thì việc người Vệ thờ cúng mâm ngũ quả bắt nguồn từ ngũ hành: Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ. Là năm loại vật chất chính tạo ra thế giới này, theo quan niệm văn hóa của người phương Đông.
Cụ thể mâm ngũ quả, nghĩa là mâm bày 5 loại quả, tương ứng ngũ hành, dựa trên ngũ sắc của các loại quả. Theo quan niệm của người phương Đông, các màu quả cần có theo ngũ sắc là: trắng – xanh – đen – đỏ – vàng, lần lượt tượng trưng cho Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ. Cụ thể như sau:
–Hành Kim (tương ứng với màu trắng): ta kiếm những loại quả có màu trắng sáng, như quả lê, quả đào, lựu, nho trắng, vú sữa …
–Hành Mộc (tương ứng với màu xanh): ta kiếm các loại quả màu xanh, như ổi, chuối chẳng hạn và phải là chuối đang xanh. Vì rứa chuối đã chín vàng là không ổn.
–Hành Thủy (tương ứng với màu đen): ta kiếm những quả có màu đen, sẫm như: mận, hồng xiêm, nho đen, …
–Hành Hỏa (tương ứng với màu đỏ) : ta kiếm các loại trái cây có màu đỏ, như dưa hấu, thanh long, táo (bom) …
–Hành Thổ (tương ứng với màu vàng): ta kiếm các quả có màu vàng, như đu đủ, phật thủ, xoài, bưởi đã chín vàng.
Văn hóa cha ông ta có gốc tích và triết lý với ý nghĩa sâu sắc là như rứa, bây chừ chẳng mấy ai thèm quan tâm và hiểu đúng ý nghĩa để lựa chọn đúng mâm ngũ quả đặt lên bàn thờ gia tiên trong ngày tết.
Đa số người đương thời thì ngược lại, sự hời hợt, cảm tính và học theo dễ dãi nên họ chọn mâm ngũ quả theo văn hóa của thời chủ nghĩa thực dụng đang thống trị bây chừ, là: Cầu – Sung – Dừa – Đủ – Xài, hoặc bọn bựa lại thờ: Cầu – Sung – Dừa – Đủ – Quất, bọn đạo chích lại thờ kiểu khác: Chôm – Đủ – Xài – Xả (củ sả) – Láng (khoai lang).
Con cháu hậu sinh cúng ngũ quỷ … à không ngũ quả như rứa, tiền nhân tổ tiên, ông bà chịu răng thấu!?”
Theo Vũ Xuân Hải
Ý nghĩa một số loại quả
Mâm ngũ quả là mâm quả gồm 5 loại khác nhau, mỗi loại tượng trưng cho một ước nguyện của gia chủ, thông qua tên gọi và màu sắc. Ngoài ra, “ngũ” còn thể hiện ước muốn của người Việt đạt được ngũ phúc lâm môn: Phúc, quý, thọ, khang, ninh.
Tùy theo từng vùng miền với đặc trưng về khí hậu, sản vật và quan niệm riêng mà người ta chọn các loại quả khác nhau để bày mâm ngũ quả.
- Chuối: Tượng trưng cho con cháu sum vầy, quây quần, đầm ấm, hứng lấy may mắn, bao bọc và chở che.
- Phật thủ: Bàn tay phật che chở cho cả gia đình.
- Bưởi: Mong muốn an khang, thịnh vượng.
- Quả lê hoặc dưa lê: Tượng trưng cho sự thành đạt, thăng tiến.
- Cam, quýt: Tượng trưng cho sự thành đạt.
- Lê: Vị ngọt thanh, ngụ ý việc gì cũng trơn tru, suôn sẻ.
- Lựu: Nhiều hạt, tượng trưng cho con đàn cháu đống.
- Đào: Thể hiện sự thăng tiến.
- Táo: Phú quý, giàu sang.
- Thanh long : Rồng mây hội tụ, thể hiện sự phát tài phát lộc.
- Dưa hấu: Căng tròn, mát lành, hứa hẹn sự ngọt ngào, may mắn.
- Quả trứng gà: Lộc trời cho.
- Sung: Gắn với biểu tượng sung mãn, sức khỏe và tiền bạc.
- Đu đủ: Thịnh vượng, đủ đầy.
- Xoài (phát âm giống như “xài”): Cầu mong cho việc tiêu xài không thiếu thốn.
Mâm ngũ quả miền Bắc
Người miền Bắc bày mâm ngũ quả theo thuyết Ngũ hành trong văn hóa phương Đông là vạn vật dung hòa cùng trời đất. Vì thế, mâm ngũ quả cũng phải phối theo 5 màu: Kim màu trắng, Mộc màu xanh, Thủy màu đen, Hỏa màu đỏ, Thổ màu vàng. Cách bài trí, sắp xếp màu sắc từng loại quả xen kẽ với nhau để đẹp mắt, hợp phong thủy ngày Tết. Tuy không câu nệ nhiều hay ít, nhưng mọi người đều sắm đủ lễ, đủ loại, hoa quả phải thuận theo ý nghĩa để bày cúng.
Mâm ngũ quả miền Bắc thường có 5 loại: Chuối, bưởi, đào, hồng, quýt.
Cách trình bày truyền thống là: Chuối ở dưới cùng, đỡ lấy toàn bộ các loại quả khác. Chính giữa là quả bưởi hoặc phật thủ vàng. Các loại quả bày xung quanh. Những chỗ còn trống cài xen kẽ quýt vàng, táo xanh, hoặc những quả ớt chín đỏ.
Do hoa quả, trái cây ngày càng đa dạng nên mâm ngũ quả ngày càng phong phú hơn, người ta cũng không câu nệ cứng nhắc “ngũ quả” nữa mà có thể là bát, cửu, thập quả, thêm chùm nho mọng, thêm táo xanh, ớt đỏ, hồng xiêm… Dù bày biện nhiều loại quả hơn nhưng người ta vẫn gọi là “mâm ngũ quả”.
Mâm ngũ quả miền Trung
Khúc ruột miền Trung nghèo khó, đất đai cằn cỗi, khí hậu khắc nghiệt, ít hoa quả nên người dân nơi đây cũng không quá câu nệ hình thức, ý nghĩa mâm ngũ quả ngày Tết, chủ yếu là có gì cúng nấy, thành tâm dâng kính tổ tiên. Bởi thế, mâm ngũ quả mỗi nhà lại khác nhau, quả gì cũng được, miễn là tươi ngon.
Các loại quả thường thấy là: Thanh long, chuối, dưa hấu, mãng cầu, dứa, sung, cam, quýt…
Mâm ngũ quả miền Nam
Người miền Nam bày mâm ngũ quả theo mong muốn “Cầu sung vừa đủ xài” ước mong năm mới đủ đầy, sung túc, tương ứng với 5 loại quả: Mãng cầu, sung, dừa, đu đủ, xoài. Ngoài ra, còn có thêm quả thơm (dứa) với mong muốn con cháu đầy nhà và một cặp dưa hấu xanh vỏ đỏ lòng để cầu may mắn.
Mâm ngũ quả của người miền Nam thể hiện rõ tính bình dị, dân dã và hóm hỉnh. Mỗi người một cuộc sống và mong muốn khác nhau, biết là nào là “đủ”, nhưng ai cũng chỉ cần đủ mà thôi.
Người miền Nam kỵ cúng một số loại quả, vì theo phát âm tên gọi mang ý nghĩa không tốt, như:
- Chuối: Chúi nhủi, làm ăn không phất lên được.
- Lê, táo (bom): Lê lết, đổ bể, dễ thất bại.
- Cam, quýt: Quýt làm cam chịu.
Kết:
Mâm ngũ quả ngày Tết là nét văn hóa đặc trưng của người Việt, dù có khác nhau giữa các vùng miền nhưng trên hết đó là chúng ta dâng cúng Tổ tiên với tất cả thành tâm. Cây trái là kết tinh của vạn vật, là linh khí của trời đất. Thành kính – thanh tịnh – trong lành là cốt lõi
