THỜI TRƯỚC- PHỤ NỮ HÀ NỘI MẶC ÁO DÀI …
Ghi theo lời kể của bà Lại Đoan Trang (sinh năm 1949) – Ảnh 1, và bà Phúc Lâm – Đỗ Thị Dung- Mẹ tôi ( 1923- 2000)- Ảnh 2 .
Chiều tối, bà Lại Đoan Trang ( ảnh 1) giở tủ áo dài treo sóng hàng hơn
chục chiếc trên căn gác cổ và cẩn thận lựa ra chiếc áo gấm thất thể tứ
quý, nền xanh cổ vịt điểm những bông hoa mai lan cúc trúc nho nhỏ và
chiếc quần sa tanh tơ tằm đen, gọi là san tanh mờ, rồi tự tay là lượt
treo sẵn trên mắc. Ấy là bà chuẩn bị cho mình bộ trang phục sẽ diện
trong lễ ăn hỏi cậu con trai trưởng của bà. Vai trò của một bà mẹ chồng
Hà Nội trong đám ăn hỏi quả là không thể không chú ý hơn một chút. Còn
chiếc áo gấm thất thể ánh hồng tứ quý có thêm đôi hoa văn triện đỉnh
kia, là bộ áo bà Trang để dành cho đám cưới, cho ngày đại hỷ của con
trai vào tuần sau.
Những người thân quen cùng gia đình bà lâu
năm đều nhận thấy rằng trong năm chị em gái, bà Trang là người xinh đẹp,
đảm đang và khéo léo nhất. Sinh ra trong một gia đình Hà Nội nề nếp ở
phố Thuốc Bắc, lớn lên lại làm dâu cũng trong một gia đình Hà Nội nổi
tiếng gia giáo ở ngõ Bà Triệu, bà Lại Đoan Trang là người rất am hiểu về
các phong tục tập quán cổ truyền của người Hà Nội trong giao tiếp, ứng
xử, nấu nướng, ăn uống, phục sức…
Theo bà Trang, phụ nữ Hà Nội xưa
kia hễ cứ bước ra phố, bất kể là đi đâu và làm việc gì, là đều khoác
trên mình một tấm áo dài. Từ vị mệnh phụ phu nhân cho đến bà mua hàng
đồng nát. Không như bây giờ, có bà có cô ra đến đám lễ hội trang trọng,
vẫn mặc áo ba lỗ, áo hai dây, hở lưng, hở bụng. Người mặc có lẽ cảm thấy
rất tự nhiên. Nhưng chính các bà trông thấy lại đâm ngượng.
Song,
muốn mặc một chiếc áo dài mà để mình cũng vừa ý mà người khác cũng khen
đẹp, không phải là điều đơn giản. Cái thời kỳ đất nước khó khăn, nếu
người phụ nữ Hà Nội nào mà còn cố giữ riêng được một vài tấm áo dài đã
là hiếm có, thì thôi không bàn luận chuyện cao xa gì. Nhưng khi cuộc
sống có chiều khá giả, sung túc hơn lên rất nhiều so với trước, thì
không thể cứ giữ lối luộm thuộm, tuỳ tiện được.
Trước hết, phụ nữ
Hà Nội thường mặc áo dài trong những trường hợp như thế nào? Cưới hỏi,
lễ lạt, hội hè, liên hoan, du lịch, biểu diễn văn nghệ. Tức thị là chiếc
áo dài chỉ được diện trong những khung cảnh đẹp đẽ, vui tươi, trang
trọng, lịch sự. Tất nhiên là cũng có nhà sử dụng áo dài trong đám hiếu,
cũng hãn hữu thôi, và vẫn đảm bảo trước hết là tính chất trang nghiêm,
lịch sự.
Bà Phúc Lâm- Đỗ Thị Dung( ảnh 2) , mẹ tôi, người làng đúc
đồng Ngũ Xã, bên hồ Trúc Bạch, sau sống ở phố Hàng Đồng, phố Cửa Đông
rồi chuyển về phố Phan Thanh Giản, tức Nguyễn Hữu Huân sau này. Mẹ tôi
trước bán hàng mây tre đan ở chợ Đồng Xuân. Bố tôi có một hãng xe vận
tải nhỏ. Sau năm 1960 cải tạo tư sản tư doanh, thì gia đình về mở cửa
hàng sửa xe đạp tại nhà làm kế mưu sinh nuôi chị em chúng tôi. Vất vả
khôn chừng.
Theo mẹ tôi kể chuyện, thì người lớn tuổi thường chọn
các màu áo dài màu sắc nhã nhặn, hoa văn hoạ tiết không quá rối rắm, hay
quá sặc sỡ. Cũng không mặc những loại áo vải quá mỏng, sẽ thành hở
hang, mất lịch sự. Nếu áo hơi mỏng, như kiểu lụa tơ tằm mình khô hoa
ướt, mình ướt hoa khô, lụa chí cẩm hồi văn, the hoa, the thường… thì có
thể mặc lót bên trong một tấm áo mỏng nhẹ, may sát người. Ngày xưa, các
bà các cô thường mặc lót bằng một tấm áo cánh bà ba phin nõn trắng có
viền bô-đê hình sóng lượn. Sau này thì có thể mặc lót một tấm áo ba lỗ
thay thế bên trong tấm áo dài mỏng.
Như bà ngoại thân sinh ra mẹ
tôi, (người phố Hàng Đồng thường gọi là bà Ký Hanh, vì ông ngoại tôi là
thư ký tòa án chế độ cũ), thì bà tôi thường mặc luôn hai tấm áo dài
ngoài chiếc áo cánh, gọi là mặc áo dài kép. Tôi hãy còn nhớ một cặp như
thế, là áo lụa vàng chanh bên trong và áo lụa nâu cánh dán bên ngoài.
Mùa đông, bà ngoại mặc áo dài vải láng đen trần quân cờ ( khi ở nhà cũng
mặc áo dài như thế). Đầu Cụ trùm 2 lớp khăn. Khăn mỏ quạ đen bên trong
buộc sau gáy, khăn len màu bên ngoài, buộc dưới cằm, tay ôm bình ủ hình
quả bánh dày đại bằng đồng thau chứa nước sôi già, bọc trong lớp khăn
bông dày sụ.
Phụ nữ Hà Nội xưa chọn áo dài mặc đi dự đám cưới thì
khác với áo dài đi lễ hội. Áo dài mặc sang chúc tết ông bà thông gia
thì khác với tấm áo đi xem hát. Còn nếu không có điều kiện may nhiều áo,
thì không cần thiết đặt ra chuyện ấy. Mùa đông và mùa xuân có thể mặc
áo dài nhung hay gấm dày. Nếu trời lạnh có thể khoác thêm bên ngoài một
tấm áo bông hay áo kép Tàu. Hoặc các cô trẻ tuổi hơn thì khoác áo măng
tô dài, áo len dài. Nhưng cũng phải nhớ tuỳ chất liệu vải áo dài mà chọn
chất liệu vải áo kép, áo bông, áo khoác cho phù hợp. Kèm theo thường
là một tấm khăn san rộng, có tua mềm . Trời ấm thì khoác thêm tấm áo
len mỏng. Thường là loại áo có hoa văn để lộ màu áo dài bên trong. Ngày
trước, phụ nữ Hà Nội con có một loại áo len dành riêng để mặc cùng áo
dài. Áo đó đan, hoặc móc, ôm sát eo, và cũng chỉ ngắn đúng ngang eo. Có
hai loại, áo ngắn tay dùng vào tiết trời cuối thu cuối xuân, áo dài tay
dùng vào mùa đông và mùa xuân, thường gọi là áo len cánh tiên.
Quần để mặc cùng áo dài nên may bằng chất liệu dày, lụa lĩnh hay vải
láng, cạp cao lên, để tránh hở eo quá nhiều. Các cụ sẽ chê là vô ý tứ.
Áo dài gấm thường mặc với quần sa tanh mờ đen. Áo dài nhung thường đi
đôi với quần sa tanh bóng trắng. Như thế là hợp lối. Đồ nữ trang nếu có,
thường đeo đồ thật, không đeo các loại đồ dạng như đồ Mỹ Ký quá hào
nhoáng. Trông tưởng như sang trọng mà thực ra không phải. Nếu có điều
kiện, thì đeo đồ nữ trang theo bộ. Không thì cũng cố gắng chọn các món
nữ trang không quá cộc kệch. Ví như đừng đeo chuỗi vòng ngọc bích xanh
trên cổ mà lại đeo hoa vàng tây mặt đá đỏ trên tai. Son phấn thường nhẹ
nhàng, kín đáo, tránh phô phang, lộ liễu. Người đàn bà mặc áo dài, đi
cùng với người đàn ông mặc complett là đẹp đôi nhất.
Xưa nữa, thời
bà ngoại tôi, những năm đầu thế kỷ 20, thì đàn bà mặc áo dài 5 thân, váy
lĩnh, dép da xỏ ngón, đội nón ba tầm quai thao. Còn đàn ông mặc áo dài
kiểu áo dài nam, đầu quấn khăn, quần ống sớ, đi giày Gia Định mõm
nhái, đầu che ô lục soạn.
Các cô gái trẻ có thể chọn những tấm áo
dài màu sắc sáng tươi, rực rỡ nhưng dù là trong mùa hè, cũng không mặc
áo quá mỏng. Áo nịt ngực khi mặc áo dài cũng chọn lựa cẩn thận, cốt để
nâng ngực lên cao hơn, gọn gàng hơn một chút thôi. Nhiều cô mắc áo độn
ngực quá cao, sẽ mất đi vẻ đẹp tự nhiên và thanh tân của tuổi con gái.
Mùa đông và mùa xuân, nếu trời lạnh, sẽ mặc thêm một tấm áo khoác may có
chiết eo, sẽ phù hợp. Và màu áo khoác thường phù hợp với màu áo dài,
không quá chênh lệch hoặc quá tương phản.
Không phải bây giờ, mà
ngay từ trước kia, con gái Hà Nội mặc áo dài đã rất chú ý chọn cả quai
nón và quai guốc, quai xăng- đan cũng như dây buộc tóc hay ruy- băng
đồng màu, hoặc hợp màu. Hợp với áo dài con gái nhất là những tấm khăn
voan mỏng nhẹ, màu sắc trang nhã, dịu dàng. Đồ nữ trang nếu có đeo, cũng
không nên quá sặc sỡ, mỏng mảnh một chút thì hay hơn, trừ lúc lên sân
khấu biểu diễn văn nghệ, thì long lanh óng ánh rực rỡ hơn, cũng hợp
lối.
Nhưng quan trọng nhất là phong cách của người mặc áo dài. Khi
đã khoác chiếc áo dài trên người, ai nấy đều có cảm giác mình trở nên
đẹp đẽ hơn, sang trọng hơn, giàu nữ tính hơn và cảm thấy mình là người
Việt Nam hơn lúc nào hết.
Khi mặc tấm áo dài, các bà thường khuyên
cháu con lúc đi lại cần nhẹ nhàng ý tứ. Không vung vẩy tay chân quá mức.
Khi ngồi lên xe đạp nhớ vén vạt áo sau, lấy một bàn tay cầm một góc vạt
áo đặt nhẹ lên ghi đông xe đạp. Như thế, vừa không làm nhàu áo, vừa
tránh cho vạt áo vướng vào bánh xe quay, sẽ nguy hiểm. Trông người đạp
xe mặc áo dài theo lối ấy, sẽ thấy rất duyên dáng, đẹp đẽ. Nếu có dăm
bảy cô đi cùng một đám đông, trông rực rỡ như một đàn bướm màu đang bay
trên đường. Ngày xưa, các chàng trai Hà Nội và trai các tỉnh thành khác
lên trọ học ở Hà Nội thường chồn chân ngóng đợi nơi những góc phố gần
các trường nữ học, như Đồng Khánh, (sau là Trưng Vương), Tây Sơn, Thanh
Quan… cốt là chỉ để được chứng kiến cái khoảnh khắc tan trường tuyệt
vời khi những tà áo dài tung bay trên đường phố.
Mặc áo dài, khi
đang đứng, muốn ngồi xuống ghế, nhớ vén nhẹ tà áo sang một bên đặt lên
tà áo đằng trước, rồi nhẹ nhàng ngồi. Tránh tư thế ngồi xổm hay ngồi bệt
xuống đất.
Khi mặc tấm áo dài, người ta không thể nói năng tuỳ
tiện, cười cợt hớ hênh. Bây giờ, có những cô nữ sinh khi mặc áo dài vẫn
leo trèo cây cối, chạy nhảy, nô đùa ầm ĩ. Trông không được hợp mắt cho
lắm. Nhất là đừng có vừa mặc áo dài, vừa ăn quà ăn bánh dọc đường. Và đi
đâu, dù là dự tiệc tùng, người mặc áo dài, cũng nên chú ý ăn uống vừa
phải, kẻo dễ… bục đứt khuy áo, sẽ nguy to.
Vũ Thị Tuyết Nhung ( tổng hợp)
